Istorija
Kada govorimo o socijalizmu i socijaldemokratiji, pre svega mislimo na u istoriji neuporediv uticaj, na ukupan slobodarski humanistički preobražaj društva koji je se dogodio u zadnjih dve stotine i pedeset godina. Ovaj preobražaj bio bi nezamisliv bez ogromnog upliva raznih socijalističkih elemenata koji su oličeni u vidu radničkih pokreta, političkih partija, sindikalnih organizacija, aktivista, mislilaca, međunarodnih organizacija i udruženja…
”Socijalizam je u prvom redu težnja svojstvena industrijskoj civilizaciji da prevaziđe samoregulatorno tržište svesno ga podređujući demokratskom društvu. To je rešenje koje se prirodno ukazuje radnicima koji ne vide zašto proizvodnja ne bi bila direktno regulisana, niti zbog čega bi tržište trebalo da bude više od korisnog, ali drugorazrednog elementa jednog slobodnog društva.” Karl Polyani
Iako socijalizam kao “politička ideologija” ima svoj početak u devetnaestom veku njegovi koreni, odnosno prvi oblici socijalističkih tedencija i prva promišljanja i događanja društvenog života koja će uticati na pojavu socijalističkih ideja sežu znatno ranije u prošlost – što, uostalom važi i za druga politička mišljenja. Krajem srednjeg veka, ali i ranije dešava se veliki broj događaja i pojavljuju se mnoge ličnosti koje će svojim radom dati ogroma istorijski doprinos formiranju ideja o slobodi čoveka. 1516. izlazi prvo fundamentalno delo utopijskog socijlaizma “Utopija” Tomasa Mora. U ovom delu Mor daje kritiku tadašnjeg engleskog kapitalističkog društva, koje je bilo u povoju, kroz opis nepostojećeg, engleskom društvu opozitnog, ostrva Utopija (gr. οὐ τόπος (grč. u-ne topos-mesto) – nešto što nema mesto, što ne postoji). Pored mnogih, za to vreme, izvanrednih zapažanja Mor ističe kritiku privatnog vlasništva i eksploatacije kao uzroka većine društvenih problema. Slične koncepcije izlaže i Tomazo Kampanela u svom Gradu sunca.
Kada je duh kritike jednom, pa makar i blago, uzeo maha u daljem periodu bilo ga je sve teže obuzdati. Čitav niz pobuna, građanskih ratova, revolucija, mislilaca i naučnih revolucija obеležiće istorijsku konjukturu šesnaestog i sedamnaestog veka. One će kulminirati krajem osamnaestog veka u dve velike revolucije. Prva je Francuskoj revoluciji koja je bila poduprta učenjima prosvetitlejskih filozofa Monteskijea, Rusoa, Voltera, Didroa, Helveciusa, Holbaha, D’Alemberta i mnogih drugih. Ona će u potpunosti promenuti pogled na čoveka i njegov položaj u odnosu na prirodu i društvo i utrće put političkim pogledima koji se pre fokusiraju na interese šire društvene zajednice, nego na interese kralja i crkve. Dok će druga – Industrijska revolucija čiji je glavni nosilac bila Velika Britanija radikalno promeniti odnos i načine preoizvodnje i za rezultat će imati veliki porast radničke klase, ali i uočljiviju ekonomsko-socijalnu stratifikaciju društva.
Dovršavanjem i istorijski nestihijskom sinhronizacijom ovih dveju revolucija privodi se kraju uspostavljanje kapitalizma koji postaje, u narednom periodu pardigmatično, društveno uređenje i koje u istorijski determinisanim razlozima i metodama svojega nastanka nosi u sebi nepremostive protivurečnosti. Upravo te nepremostive protivurečnosti kapitalizma postaće razlog za formiranje modernih socijalističkih ideja.
Naziv “socijalist” izveden je iz latinskog glagola sociare ili imenice socius što znači spajati, udruživati, savezništvo, prijateljstvo itd.. Termin socijalist prvi put upotrebljen je u novembarskom broju Cooperative Magazine 1827. godine u Velikoj Britaniji. U Francuskoj je tremin socialism upotrebljen u Globe-u februaru 1832. Do početka 30-tih godina devetnaestog veka, sledbenici Roberta Ovena u Velikoj Britaniji i Sen Simona u Francuskoj počeli su svoja uverenja da nazivaju „socijalizmom“. A smatra se da je već 1836. godine termin usvojen u opštu upotrebu.
Prve socijalističke teorije s kraja osamnaestog i početka devetnaestog veka formirane su u uslovima velikog zamaha kapitalističkog razvoja. U industrijskim gradovima brzo su postale vidljive posledice uspona kapatilističke proizvodnje: nezaposlenost, dečiji rad koji je trajao i po 14, a ponegde i 16 sati dnevno, nepodnošljivi uslovi rada i stanovanja, nekontrolisana proizvodnja, odsustvo bilo kakve zdravstvene zaštite, snižavanje nadnica, nekontrolisana eksploatacija ljudi, ekonomska kriza, korupcija itd. – stvoren je sistem slobodne kapitalističke eksploatacije. Rani industrijski proletarijat bio je prva žrtva ovih pojava koje je laissez-faire politika nosila sa sobom. Posledice toga bile su pojava osnovnih protivurečnosti koje kapitalizam u sebi nosi, odnosno pojava nove klasne suprotnosti između buržoazije i proletarijata koja je potiskivala stare suprotnosti buržoazije i feudalaca. Kao reakcija na ovakve uslove industrijskog kapitalizma javljaju se nove utopijske teorije socijlaizma s težištem kritike na posledicama industrijske revolucije.
Ove utopijske teorije o preuređenju kapitalizma u novi pravedniji društveni sistem javaljaju se najpre u Francuskoj i Velikoj Britaniji. Rani socijalistički mislioci naziru osnove budućeg društva, ali su njihovi predlozi o načinu kako da se taj cilj postigne nerealni, utopijski.
Najpoznatiji predstavnici francuskog socijalističkog utopizma su Fransis Babef, Sen-Simon, Šarl Furije, Pjer Žozef Prudon, Luj Blan, Etjen Kabe, Flora Tristan, Ogist Blanki itd.. Britanski utopizam razvijao se u nešto drugačim okolnostima ali s istim kosekvencama. Engleska je prva doživela industrijsku revoluciju koja se kao i u Francuskoj veoma loše odrazila na položaj radnika. Najpoznatiji predstavnik britanskog utopizma bio je Robert Oven. Utopizam ovih teorija sastojao se u tome što su one bile usmerene na kritiku kapitalističkog uređenja i što se u njima maštalo o boljem društvenom uređenju pre svega s moralne, a ne naučne pozicije. Kako su društvene snage tog vremena bile još uvek nerazvijene, tako ni ove teorije nisu mogle da ukažu na suštinu kapitalističek eksploatacije i zakone koji vladaju njime.
Ovaj zadatak sagledavanja suštine novonastalih kopitalističkih odnosa izvršiće tek četrdesetih godina devetnaestog veka, pa nadalje, filozofi Karl Marks i Fridrih Engels kao začetnici naučnog socijalizma. Naučni socijalizam predstavalja završetak dotadašnje naučne misli i novi način objašnjenja društvene, a zatim i političke stvarnosti.
Ova nova filozofija formirana je pod uticajem nemačke klasične filozofije, klasične engleske političke ekonomije, faracuskog utopijskog socijalizma i materijalizma Ludviga Fojerbaha. Ipak, nova socijalistička misao utemeljila je pogled na ukupnu društveno – politčku realnost, koji će se, bez obzira na svoje anticipacije i istorijsko-društvena mesta porekla znatno razlikovati od svega do tada mišljenog.
Njihova razmišljanja imala su ogroman uticaj na dalje formiranje socijalističke misli i delovanja. Posle njih više ništa nije moglo ostati isto. Nijedno drugo društveno političko učenje u istoriji nije imalo toliki uticaj. Iako su četrdesetih godina devetnaestog veka udružeja radnika i sindikati već dvadesetak godina legalno delovali na sceni, pojavom naučnog socijalizma ove organizacije dobijaju novu teorijsku osnovu i novi cilj – stvaranje besklasnog društva.
Pre 1935.godine udruženja radnika su aktivno delovala u Sjedinjenim Američkim Državama, Kanadi, Australiji i Francuskoj, u kojoj su postali legalni tek sredniom 1880-tih. Četrdesetih i pedesetih godina njihov broj ubrzano raste. A u septembru 1864.godine u Londonu osnovano je Mеđunarodno udruženje radnika, poznatije kao Prva internacionala. Glavni pokretači i inspiratori Prve internacionale bili su Karl Marks i Fridrih Engels. Ona je okupljala razne organizacije, pokrete i pojedince, koji su imali heterogene stavove, ideološke orijentacije i ciljeve. Zbog velikih pritisaka od strane britanskih vlasti, a posle pada Pariske komune 1871., sedište internacionale premešteno je u Čikago gde je nastavila sa radom do svog raspuštanja 1876.
Trinaest godina po njenom raspuštanju, u Parizu 1889. godine, osnovana je Druga internacionala, koja je okupljala političke partije i radničke organizacije iz 18 zemalja cele Evrope. Za razkliku od Prve, Druga internacionala okupljala je i socijalističke partije jer je u period izmađu dve internacionale došlo do značajnih promena u pogledu njihovog prisustva na političkoj sceni. Ujedinjenjem ajzenahovaca i lasalovaca u Goti 1875. obrazovana je Socijalistička radnička partija Nemačke. Ubrzo zatim osnivaju se socijalističke partije i u drugim zemljama: 1877. Socijalistička radnička partija SAD, 1878. Socijaldemokratski savez u Danskoj, 1879. Radnička partija Francuske, Socija
listička radnička partija Španije i Belgijska socijalistčka partija, 1882. Italijanska radnička partija, 1883. Socijaldemokratska federacija u Engleskoj i grupa “Oslobođenje rada” u Rusiji, 1887. Norveška radnička partija… Druga internacionala je rasformirana početkom Prvog svetskog rata. Glavni razlog njenog razilaženja bilo je glasanje po pitanju ratnih kredita, kada su oportunističke vođe socijalističkih partija otvoreno istupile na strani svojih vlada prekršivši time odluke Bazelskog kongresa. Jedine dve partije koje svoje vlade nisu podržale u ratnim namerama su Lenjinova Ruska socijaldemokratska partija boljševika i Socijaldemokratska partija Srbije na čelu s Dimitrijem Tucovićem.
Takođe važni razlozi razilaženja Druge internacionale su već velko jačanje rеvizionizma unutar nekih partija, kao i zbog podeljenih stavova oko podrške Oktobarskoj revoluciji, što je dovelo do potpunog rascepa u nekada jedinstvenom socijalističkom pokretu na komunističko i socijalističko-socijademokratsko krilo. Posledica toga je bila stvaranje dve međunarodne organizacije: Kominterne – Komunističke internacionale ili Treće internacionale (1919-1943), koja je okupljala komunističko krilo, i Radničke i socijalističke internacionale (1923-1940), koja je okupljala socijalističko, odnosno socijaldemokratsko krilo i ona je održavala kontinuitet s Drugom internacionalom kroz rad Komisije internacionalnih socijalista; ova organizacija je obnovljena osnivanjem Socijalističke internacionale 1951. godine u Frankfurtu. Ona postoji i danas i najveća je globalna politička organizacija sa 165 članica.
Ono što je imalo poseban uticaj na dalji razvoj socijalizma posle sedamdesetih godina devetnaestog veka bila je pojava revizionizama. Revizionizam je prošao kroz puno faza ali je su četri posebno upadljive. Proširivanjem prava glasa na muškarce iz redova radničke klase, transformisan je karakter ranog socijalizma. Rast i stalna borba sindikata i političkih partija radničke klase za unapređenje položaja i prava proletarijata, poslužili su pružanju nešto većeg rasta ekonomske sigurnosti i integrisanju radničke klase u industrijsko društvo. Socijalističke partije sve više su usvajale zakonske i izborne taktike. Revizionizam kao komfomistička struja u radničkom pokretu koja predstavlja udaljavanje od marksizma poricao je neophodnost proleterske revolucije i smatrao je da jačanjem radničkih organizacija u okviru kapitalističkog društva i parlamentarnom borbom mogu ostvariti socijalne i političke promene. Do kraja Prvog sveskog rata, socijalistički svet bio je jasno podeljen na one partije koje su moć tražile kroz glasačku kutiju i propagirale mirne reforme, i one koje su proklamovale kontinuiranu potrebu za revolucijom. U njegovoj drugoj fazi dolazi do odustajanja od ideja planskog upravljanja, izgradnje socijalističkog društva i prihvata se koncept tržišne ekonomije. Tako da Švedska Socijaldemokratska radnička partija već tridesetih godina, a Nemačka Socijaldemokratska partija pedesetih i formalno-programski odustaju od planskog upravljanja. Ubrzo zatim ovo postaje trend i u drugim partijama – naročito evropskim. U trećoj fazi, u periodu posle Drugog svetskog rata zapadnoevropski socijalisti koji u većini zemalja učestvuju u vlasti okreću se modelu, zpočetom tridesetih i četrdesetih godina u Skandinaviji i nešto kasnije Britaniji – izgradnje države blagostanja. Na nju gledaju kao na metodu preraspodele koja će pomoći da se poveća društvena jednakost i prevaziđe siromaštvo. Tokom devedesetih godina socijalističke partije ulaze u četvrtu fazu revizionizama takozvani neorevizionizam izgradnjom koncepta “trećeg puta” ili “novog centra”. Ovi koncepti razvijaju se u Velikoj Britaniji, Nemačkoj, Holandiji, Italiji, Francuskoj itd. Ovom četvrtom fazom – neorevizionizmom većina velikih starih socijalističkih, radničkih i socijaldemokratskih partija izgubila je bilo kakav izvorni socijalistički karakter. U tom period one su praktično, mada ne i formalno postale više liberalne, nego socijaldemokratske partije.
To dovelo do njihovog opadanja u smislu znatnog političkog slabljenja u prvoj deceniji dvadest i prvog veka i gubljenja vlasti u velikom broju evropskih država. Kao posledica toga došlo je do jačanja levljih frakcija unutar ovih partija koje pretenduju da izvrše programske i kadrovske promene. Pored ovih velikih socijalističkih partija koje su prošle kroz revizionizme u Evropi postoji čitava plejada manjih socijalističkih partija koje su u nastajanju ili su svom detinjstvu ali koje ostvaruju konstantan rast članstava i biračkog tela. Ono što je, možda, i važnije ove partije su u velikoj meri dosledne socijalističkim idejama i ne postoje nagoveštaji i pretnje nekim revizionizmima njihovih programskih načela. Za razliku od Evrope u Latinskoj Americi tokom zadnjih petnaestak godina dolšlo je do velikog jačanja socijalističkih patija koje gotovo redovno u tom periodu učestvuju u vlasti. Štaviše, u tim državama sprovode se ozbiljne reforme koje su u duhu socijalizma, znatno više nego što su to bile u Evropi u zadnjih tridesetak godina.
Na kraju ove vrlo kratke istorije socijaldemokratije važno je naglasiti da ključ za njeno razumevanje leži u shvatanju da je ona jedan utemeljen i određene sistem vrednosti koji gradi specifičan pogled na svet i da samo kao takva opstaje, bez obzira na ponašanje partija i pokreta koje pretenduju da je zastupaju.
